2024 jıldıń 19 -yanvar kúni BMT Rawajlanıw Programmasınıń 2019 -2023 jıllardaǵı finanslıq járdeminde, Oraylıq Aziya mámleketlikleraro suw xojalıǵın muwapıqlastırıw komissiyasınıń ilimiy-informaciya orayı Aral teńiziniń qurigan tubiga tórtew ekspediciya nátiyjeleri boyınsha davra sáwbeti bolıp ótti.
Aral teńiziniń joq bolıp ketiwi nátiyjesinde 5 million gektarǵa jaqın maydanda Aralqum shor shóli payda boldı, sonnan 2, 9 million gektarı Ózbekstan aymaǵında jaylasqan. Bul maydan hálsiz ekologiyalıq sistema bolıp, átirap -ján-jaqqada, jergilikli xalıqtıń sawlıgına da qáwip saladı. Aral teńizi qurib ketiwiniń unamsız aqıbetlerin yumshatish, region xalqınıń turmıs sharayatı hám sapasın jaqsılaw mámleket siyasatınıń ústin turatuǵın baǵdarlarınan biri retinde belgilendi. Eskertip ótemiz, 2021-jıl 18-mayda Ózbekstan Prezidenti usınısı menen BMT Assambleyasınıń “Aralbo’yi regionin ekologiyalıq innovatsiyalar hám texnologiyalar zonası dep járiyalaw tuwrısında”gi rezolyutsiyasi qabıl etilgen edi. Keyinirek, 2022-jıl yanvar ayında Ózbekstan húkimeti Aralbo’yi regionin rawajlandırıw boyınsha kompleks “Jol kartası”ni qabılladı. Sonıń menen birge, 2018-jılda Aral teńiziniń qurib qalǵan bóleginde ormanzorlar qurıw programması baslanǵan bolıp, búgingi kúnde teńizdiń qurigan 2, 9 million/ga maydanlarınan 1, 8 million/ga saksovul menen oralǵan. Usınıń menen birge, turaqlı keyingi ilajlar ushın tiykar jaratıw ushın ekologiyalıq bále zonasınıń házirgi jaǵdayı hám ol erda júz bolıp atırǵan ózgerisler haqqında ilimiy maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan tolıq túsinikke ıyelew kerek. Sol maqsette párawanlıqtıń aynıwı sıyaqlı tábiyiy processlerden tısqarı, kúshli antropogen basım ámeldegi bolǵan qurigan teńiz tubida monıtorıń baslandı.
Oraylıq Aziya mámleketlikleraro suw xojalıǵın muwapıqlastırıw komissiyasınıń ilimiy-informaciya orayı ekspediciyaları 2019 -2023 jıllar dawamında tórt basqıshda bolıp ótti. Aralbo’yi boyınsha ilimiy oray wákilleri, sonıń menen birge, ekologiya, topıraqshunoslik, gidrogeologiya, dendrologiya, botanika hám GIS tarawları qánigeleri qatnasıwında ámelge asırıldı. Úyrenilip atırǵan aymaqtıń ulıwma maydanı Chinkdan Kazaxstan shegarasıǵa shekem, suw jaǵasından tariyxıy teńiz belgisige shekem bolǵan 2, 7 million gektardı tashkil jetti.
Topıraqtı bahalaw hám klassifikaciyalaw jumısları alıp barıldı, topıraq kartası tuzildi, duz hám shań tarqalıwı múmkin bolǵan aymaqlar anıqlandi. Topıraq oramınıń payda bolıw sharayatı hám baǵdarı belgilendi. Ekspediciyalardıń basqa zárúrli nátiyjelerinen aymaqtıń gidrogeologiyalıq jaǵdayı, jer astı suwi júzesi, onıń minerallashuvi, olardıń isletiliwi maqsetin anıqlaw ; ósimliklerdiń geobotanik xarakteristikaın ótkeriw, ósimlikler gerbariysini jıynaw, qáliplesiw nizamlıqların belgilew hám ósimlik oramın saqlaw ; ilimiy atız izertlewleri arqalı ormanlar júzege keliw jetiw dinamikasın bahalawdan ibarat edi.
Eskertip ótemiz, 2005-2011-jıllarda Oraylıq Aziya mámleketlikleraro suw xojalıǵın muwapıqlastırıw komissiyasınıń ilimiy-informaciya orayı xalıq aralıq shólkemler wákilleri menen birgelikte jasalma joldas suwretleri maǵlıwmatlarınan paydalanǵan halda topıraq, gidrogeologiyalıq hám geobotanik izertlewlerdi óz ishine alǵan kompleks ekspediciyalar ótkergen edi. Ámeldegi ekspediciyalar sol dáwirdegi jasalma joldas suwretlerin retrospektiv analiz qılıw usılların anıqlaw, tematikalıq aymaqlıq GIS kartaların tayarlaw, sońǵı 10 jıl ishinde landshaft klassları hám qáwip zonalaridagi ózgerislerdi salıstırıw imkaniyatın berdi. Bir waqtıniń ózinde aralıqtan baqlawlar hám tóplanǵan maǵlıwmatlar tiykarında GPS-den paydalanǵan halda islep shıǵılǵan GIS kartaları keleshekte orman oramın jáne de anıqlaw kosmik monıtorıń qılıw konsepsiyasın islep shıǵıwǵa múmkinshilik beredi.
Davra sáwbetinde aytıp ótkeni sıyaqlı, alınǵan maǵlıwmatlar ilimpazlarǵa teńizdiń qurigan tubida tábiyiy landshaftlardıń qáliplesiw processlerin úyreniwde kem ushraytuǵın múmkinshilik jaratıp atır. Izertlewlerden jıynalǵan maǵlıwmatlar ulıwmalastırılıp, qurigan teńiz tubining geoaxborot sistemasın jaratıw imkaniyatın beredi, bul bolsa, óz gezeginde, bul regionda ekologiyalıq innovatsiyalardı engiziw boyınsha keleshektegi barlıq jumıslar ushın isenimli tiykar bolıp xızmet etedi. Bul ilajlar insannıń ómiri, ósimlik hám haywanot dúnyasınıń bar ekenligi ushın qolay hám tábiyiy ortalıqtı jaratıw hám saqlawǵa qaratılǵan.
Birinshi eki izertlewler BMTTD-YUNESKOning qospa programması, keyingi 2 tasi bolsa BMTning Aralbo’yi aymaǵı ushın Insan qawipsizligi boyınsha kópsheriklik trast fondı tárepinen finanslashtirilayotgan BMTTD, YUNISEF hám FAOning “Aralbo’yi regioninde jasıl hám innovciyalıq rawajlanıw arqalı jaslardıń jarqıraǵan keleshekke erisiw jolında múmkinshiliklerin keńeytiw” qospa programmaları sheńberinde ótkerildi.
Photo: UNDP Uzbekistan
